Sözlü
kültürümüzün çok önemli parçası olan atasözleri ve deyimler toplumun inanç,
kültür, duygu ve düşünce yapısını yansıtıyor. Toplumun kişilere, olaylara
kısaca hayatta var olan her şeye bakışını anlamak için kullandığı atasözü,
deyim ve halk tabirlerine bakmak gerekiyor. Türkçe bu yönden çok zengin bir dildir.
İnsan ilişkileri, çeşitli olaylar, hayata dair her konuda pek çok atasözü, deyim
ve halk tabiri vardır.
Dilimiz;
dolayısıyla atasözü, deyim ve halk tabirleri de toplumun engelliye bakış
açısına göre şekillenmektedir. Toplumun engellilere bakış açısı bellidir! Engelliler
için kullanılan kör, sağır, topal, kambur, deli, dilsiz gibi tanımlamalar
atasözü, deyim ve deyişlere de yansımıştır. Böylece atasözleri ve deyimlerde
engellilere toplumun ayrımcı bakışını gösteren ifadeler bulunmaktadır.
“Körle
yatan şaşı kalkar”, “Kör satıcının kör alıcısı olur”, “Kör topal gitmek”,
“Körler sağırlar, birbirini ağırlar”, “Sağır duymaz, uydurur”, “Kör topal
gidiyor”, “Kör topal birini bulmak”, “Topalla gezen aksama öğrenir”, “Körler
memleketinde şaşılar padişah olur”, “Eli ayağı düzgün olsun da” gibi… Bu
listeyi uzatmak mümkündür… Ayrıca; “Oğlum sakat mısın?”, “Spastik hareketler
yapma!”, ” “Kör müsün?”, “Bu işte bir sakatlık var!”, “Özürlü müsün nesin?”
gibi hakaret amaçlı kullanılan cümleler de vardır.
Çocukken,
bebekleri doğacak kişilerin “Kız ve erkek olsun hiç fark etmez. Eli ayağı
düzgün olsun da…” sözü içimi acıtırdı. Bu halk arasında çok kullanılan ve iyi
niyetle söylenmiş bir dilektir… Ama bu cümle engelli birinin gözlerinin içine
bakarak söylendiğinde, onu ne çok incittiği hiç düşünülür mü?
“Körle
yatan şaşı kalkar” sözünü ele alalım. Anlatmak istediği “Değersiz kişilerle
dostluk yapan, kötü özellikler kapar” değil midir? Bu neden bir engelli
üzerinden gösterilir? Bu engellileri niteliksiz, değersiz, işe yaramaz,
beceriksiz, asalak, istenmeyen kişiler olarak göstermez mi? Bunun yerine “Üzüm
üzüme baka baka kararır" desek olmaz mı?
Evlenecek
kişiye kimseyi bulamaması durumunda yarım yamalakta olsa, iyi kötü olsun da
“Kör topal birini bul” demek neyin nesidir? Herhangi birileri anlamına gelen
“Keli, körü toplamak” engellinin ne kadar küçümsendiğini göstermez mi? Bunun
gibi daha pek çok örnek verebiliriz.
Atasözü,
deyim ve halk tabirleri çok anlamlıdır, çok şey anlatır. Anlatım gücünü
arttırır… Ama hepsi için çok doğrudur diyemeyiz! En azından engellilerle
ilgili olanları için… Yoksa “İçler acısı” bir durumdayız. Allahtan Allah
katında üstünlük takva ile!
Günlük
hayatımızda kullandığımız kelime, deyim ve kavramları yeniden gözden geçirmeli,
engellileri küçük düşüren ve rencide edenleri kullanmamaya çalışmalıyız. Biliyorum
çok zor bir şey istiyorum! Ama gün gelip düşünce, değerlendirme ve beğeniler
değiştikçe bu bakış akışı da değişecek… Engellilere yönelik yanlış bakışı
taşıyan atasözleri ve deyimler de dilden uzaklaşacak… Onların neler
yapabildiğini ya da yapabileceğini gösteren atasözleri ve deyimler zamanla
dilimizde yer alacaktır.
ALİYE YÜCEL
